ziektevectoren

Ziektevectoren zijn levende organismen die ziekteverwekkers (pathogenen) van een besmet reservoir naar een gastheer zoals mens of dier kunnen overdragen. Vectoren zelf veroorzaken doorgaans geen ziekte bij zichzelf, maar hun rol is cruciaal bij de verspreiding van infectieziekten. De term verwijst vooral naar ongewervelde dieren zoals insecten en spinachtigen, maar ook enkele waterorganismen kunnen als vector optreden. Overdracht kan biologisch zijn, waarbij de pathogeen in de vector vermeerdert of ontwikkelt, of mechanisch, waarbij de vector pathogenen aan zijn oppervlak of in uitwerpselen draagt zonder reproductie.

Belangrijke groepen omvatten muggen (Anopheles voor malaria; Aedes voor dengue, Zika en chikungunya; Culex voor West-Nijl-virus), teken (Borrelia burgdorferi en tekenencefalitis) en vlooien (pest en murine tyfus door pathogenen zoals Rickettsia). Ook tseetseevliegen (Glossina) veroorzaken slaapziekte en zandvliegen (Phlebotomus) dragen leishmaniasis. Daarnaast speelt de tussenhostrol van slakken bij sommige parasitaire ziekten; de overdracht kan via verschillende levensstadia van de pathogeen verlopen.

Biologische overdracht vindt plaats wanneer het pathogeen zich in de vector vermenigvuldigt of ontwikkelt, zoals Plasmodium in de Anopheles-mug bij malaria, of denguevirussen in Aedes-muggen. Mechanische overdracht gebeurt wanneer een vector pathogenen op zijn lichaam draagt zonder dat de pathogeen in de vector vermenigvuldigt.

Preventie en bestrijding omvatten vectorcontrole: bednetten behandeld met insecticide, indoor residual spraying, en het elimineren van stilstaand water en andere broedplaatsen; persoonlijke bescherming zoals muggenwerende middelen en geschikte kleding. Vaccinaties zijn beschikbaar voor sommige ziekten die door vectoren worden overdragen (bijv. gele koorts, Japanse encefalitis). Surveillance en snelle respons op uitbraken vormen eveneens belangrijke onderdelen van de bestrijding.