nihilisme

Nihilisme is een filosofische en culturele positie die stelt dat er geen inherente betekenis, geen objectieve waarden en geen onbetwiste waarheid bestaan in het universum of het menselijke bestaan. Het is geen enkelvoudige leer, maar een familie van opvattingen die op verschillende vlakken kan worden onderscheiden: existential nihilisme (het leven heeft geen intrinsieke betekenis); moreel nihilisme (er bestaan geen objectieve morele waarden); epistemologisch nihilisme (kennis of waarheid is mogelijk onbetrouwbaar of onbereikbaar); soms wordt ook metafysisch nihilisme onderscheiden, dat de aannames over het bestaan zelf in twijfel trekt.

Het woord is ontleend aan nihil, ‘niets’ in het Latijn. In de moderne filosofie werd nihilisme in het begin van de 19e eeuw ingevoerd door Friedrich Jacobi en kreeg bekendheid door de literatuur, met name door Ivan Turgenjev. In de latere 19e en 20e eeuw is nihilisme geassocieerd met de crisis die volgde op afnemende religieuze en metafysische zekerheden. Nietzsche wordt vaak gezien als een sleutelfiguur in dit debat: hij beschreef nihilisme als een crisis van waarden na de ineenstorting van religie en traditionele moraal, en pleitte voor een herwaardering van normen en voor het creëren van nieuwe waarden, terwijl hij zelf ook waarschuwde voor het nihilisme dat uit dit proces kan voortvloeien.

In de filosofie en cultuur heeft nihilisme geleid tot uiteenlopende reacties: van ontkenning van objectieve betekenis tot pogingen om betekenis en waarde subjectief te construeren, of door kunst en praktijk te zoeken naar een nieuw fundament. In hedendaagse debatten verschijnt nihilisme vaak als beschrijving van een sfeer in moderne samenlevingen of als kritische reflectie op epistemische en morele fundamenten.