Rationaliteit

Rationaliteit is het vermogen om ideeën, emoties en handelingen te sturen volgens redenering, bewijs en coherente normen. In de filosofie verwijst rationaliteit naar de capaciteit om overtuigingen en handelingen te onderbouwen met goede redenen en om consistent en effectief te handelen met zo veel mogelijk overeenkomst tussen doelen en middelen, gegeven de beschikbare informatie en voorkeuren.

Er zijn verschillende soorten rationaliteit. Epistemische rationaliteit gaat over geloofscontrole: het afwegen van bewijzen, het vermijden van tegenstrijdigheden en het bijwerken van overtuigingen op basis van nieuw bewijs. Instrumentele rationaliteit betreft beslissingen en acties die optimaal zijn met betrekking tot iemands doelen en middelen. Normatieve rationaliteit beschrijft hoe men juist zou moeten redeneren, terwijl descriptieve rationaliteit beschrijft hoe mensen in de praktijk redeneren.

Historisch gezien speelt rationaliteit een centrale rol in het rationalisme; denkers als Descartes en Spinoza onderstreepten het verstand als bron van kennis en orde. In de moderne sociale wetenschappen is bounded rationality van Herbert Simon een belangrijke correctie op het ideaal van volledige rationaliteit, doordat cognitieve beperkingen en informatiekosten worden erkend.

Kritieken benadrukken dat rationaliteit niet alle menselijke waarden omvat. Emoties, morele overwegingen en sociale context spelen vaak een cruciale rol in besluitvorming. In logica en wiskunde verwijst rationaliteit naar geldige redenering en coherente systemen, terwijl in kunstmatige intelligentie en economie rationaliteit wordt ingezet om ontwerp en besluitvorming zo efficiënt en verantwoord mogelijk te laten verlopen.