deelwoordfunctie

Deelwoordfunctie is een term uit de Nederlandse grammatica die beschrijft welke rollen deelwoorden kunnen hebben in zinnen. In het Nederlands bestaan twee hoofdtypen deelwoorden: het voltooid deelwoord (VDW) en het onvoltooid deelwoord (OVDW). Beide vormen zijn afgeleid van werkwoorden, maar dienen verschillende functies.

Het voltooid deelwoord wordt vooral gebruikt om voltooide tijdsverlopen uit te drukken. Het vormt samen met de hulpwerkwoorden hebben of zijn de voltooid deelwoord in bijvoorbeeld ik heb gegeten en hij is vertrokken. Daarnaast kan het voltooid deelwoord als bijvoeglijk naamwoord fungeren, bijvoorbeeld de gewonnen prijs of de verbroken relatie, en het kan deel uitmaken van passieve constructies zoals er werd gewerkt. De vorm heeft meestal een ge- prefix en eindigt op -d of -t, afhankelijk van de klank van de stam.

Het onvoltooid deelwoord, ook wel tegenwoordige of tegenwoordig deelwoord genoemd, eindigt meestal op -end (bijvoorbeeld lopend, zingend, werkend). Het kan fungeren als bijvoeglijk naamwoord (de lopende band) of als gedeelte van een participiale zin (Zij liep zingend naar huis). Het onvoltooid deelwoord verschijnt vaak in zinsdelen die een actie beschrijven die tegelijkertijd met de hoofdhandeling plaatsvindt.

Daarnaast kent de Nederlandse praktijk de constructie aan het + onvoltooid deelwoord (bijv. aan het lezen) om een voortdurende handeling aan te geven, vooral in informele spreektaal. Deze periphratische vorm kan voorkomen naast de gewone tegenwoordige of voltooide tijden.

Samengevat bepaalt de functie van een deelwoord grotendeels door zijn vorm (voltooid of onvoltooid) en door zijn syntactische positie in de zin: tijd, beschrijving, of combinatie van acties worden op verschillende manieren uitgedrukt.