Referentieveranderingen

Referentieveranderingen zijn verschijnselen in gesproken en geschreven taal waarbij de referent van een verwijzende uitdrukking (zoals een voornaamwoord, een demonstratief of een herhaalde naam) gedurende de tekst wijzigt. Ze spelen een rol bij de opbouw van coherentie en bij de interpretatie van wat er in een gesprek of verhaal gebeurt.

In een gesprek of narratief kan de entiteit die aan een verwijzende uitdrukking ten grondslag ligt van zinsdeel tot zinsdeel veranderen. Dit kan gebeuren om het onderwerp te verschuiven, om contrast aan te geven, of omdat er in de discourse een nieuw entiteit wordt geïntroduceerd. Referentieveranderingen worden vaak onderzocht met behulp van concepten uit de pragmatiek en semantiek, zoals endoforisch (binnen de tekst) en exoforisch (buiten de tekst) refereren, en theoretische kaders als centering theory die focussen op de aandacht en het conversatie- of verhaalmodel.

Types en kenmerken: een verandering kan plaatsvinden bij voornaamwoorden, demonstratives en vernoemde naamwoorden. Vaak blijft de spreker zinsnedes hergebruiken om duidelijkheid te behouden, maar in informele taal en in dialogen komen referentieveranderingen vaker voor en kunnen ze tot ambiguïteit leiden als de context onvoldoende duidelijk is.

Voorbeelden: “Tijdens de vergadering prees de manager de medewerker. Deze kreeg daarna een promotie.” Hier verwijst ‘deze’ naar de medewerker, een verwijzingswijziging die de focus verlegt. Een ander voorbeeld: “Sophie praat met haar mentor. Hij vroeg om meer tijd.” De switch tussen Sophie en de mentor qua referent van ‘hij’ kan de interpretatie beïnvloeden afhankelijk van de context.

Een goed begrip van referentieveranderingen is relevant voor taalverwerving, literair begrip en natuurlijke taalverwerking, waar duidelijke referentie essentieel is voor interpretatie en disambiguatie.