zinsdeel

Zinsdeel is een term uit de Nederlandse grammatica die verwijst naar een functionele eenheid binnen een zin. Een zinsdeel kan bestaan uit één woord of uit een groep woorden die samen een syntactische functie vervullen. Zinsdelen vormen de bouwstenen van een zin en geven aan wie wat doet, wanneer, waar en hoe.

De belangrijkste zinsdelen zijn onder meer het onderwerp (het zinsdeel dat de actor of het thema van de zin aanduidt), het gezegde (de werkwoordelijke of naamwoordelijke uitdrukking die de handeling of toestand uitdrukt), het lijdend voorwerp (het zinsdeel dat de ontvanger van de handeling aangeeft) en het meewerkend voorwerp (het zinsdeel dat de beneficiary of ontvanger van de handeling aanduidt). Daarnaast bestaan er voorzetselvoorwerpen (een voorwerp met een voorzetsel), bijwoordelijke bepalingen (tijd, plaats, manier, oorzaak) en het naamwoordelijk gezegde (een koppeling met een bijbehorend naamwoordelijk deel). Zinsdelen kunnen ook bestaan uit korte woordgroepen zoals een naamwoordelijke groep of een voorzetselgroep.

Zinsdelen bepalen de syntactische structuur van een zin en kunnen vaak verwisseld of benadrukt worden voor klemtoon of vraagvorming. In hoofdachtige zinnen volgt de orde meestal onderwerp – werkwoord – overige zinsdelen, maar bijwoordelijke bepalingen en andere zinsdelen kunnen worden verplaatst zonder de grammaticale correctheid te schenden.

Voorbeelden illustreren de concepten: "De hond slaapt op de mat." (onderwerp: De hond; bijwoordelijke bepaling van plaats: op de mat). "Maria gaf haar vriendinnen een boek." (onderwerp: Maria; meewerkend voorwerp: haar vriendinnen; lijdend voorwerp: een boek). "Vanavond kookt hij een heerlijke maaltijd voor het gezin." (tijdsbepaling: Vanavond; onderwerp: hij; lijdend voorwerp: een heerlijke maaltijd; voorzetselgroep: voor het gezin).