Modaliteitsuitingen

Modaliteitsuitingen zijn de middelen waarmee talen modaliteit uitdrukken: de houding van de spreker ten opzichte van de inhoud van een uitspraak, bijvoorbeeld wat mogelijk is, waarschijnlijk is, verplicht of toegestaan is. In taalkundig onderzoek wordt modaliteit vaak onderverdeeld in drie hoofdtypen: epistemische modaliteit (uitdrukking van zekerheid of waarschijnlijkheid), deontische modaliteit (plicht, toestemming, verbod) en dynamische of constitutieve modality (vermogen, wil of intentie). Sommige benaderingen onderscheiden daarnaast evidentialiteit als aspect van modaliteit, waarbij de bron van kennis of bewijs wordt aangegeven.

In veel talen wordt modaliteit gerealiseerd met modale hulpwerkwoorden of met verbale morfologie. In het Nederlands behoren kunnen, moeten, mogen, willen en zullen tot de belangrijkste modale werkwoorden; ze vormen samen met het hoofdwerkwoord een perifrase die de huidige modaliteit uitdrukt. Voorbeelden: “Ik kan zwemmen” (vermogen), “Je moet vertrekken” (plicht), “Het kan morgen regenen” (mogelijk). Daarnaast spelen adverbiale uitdrukkingen en clausulaires zoals “misschien”, “waarschijnlijk” en “volgens de getuigen” een belangrijke rol bij het aangeven van modaliteit.

Naast talen met duidelijke modale hulpwerkwoorden bestaan er talen die modaliteit uitdrukken via morfologische markering, klankverwisselingen of door middel van conjuncties en voorwaardelijke structuren. Modaliteitsuitingen dragen bij aan de nuance en het standpunt van de spreker en beïnvloeden hoe de waarheid of realiteit van een uitspraak wordt geïnterpreteerd.

In onderzoek naar modaliteitsuitingen wordt gelet op hun functies, hun scope binnen zinnen en hun interactie met tijd, aspect en pragmatische context. Modaliteit blijft een kernbegrip in semantiek en pragmatiek.