Derivationeel

Derivationeel is een term uit de morfologie die betrekking heeft op de afleiding van woorden door middel van derivatie. Derivatie is het proces waarbij een nieuw woord ontstaat met een gewijzigde betekenis en vaak ook een veranderde woordklasse, bijvoorbeeld van een zelfstandig naamwoord naar een beroep- of eigenschapssadjief. Dit staat centraal in de productie van nieuwe woorden in talen, waaronder het Nederlands.

In de taalkunde wordt derivatie vaak Gericht onderscheiden van inflection, of flexie. Inflectionele vormen veranderen vooral grammaticale functies zoals getal, tijd of geval terwijl de basisbetekenis en meestal de woordklasse behouden blijven. Derivationele processen kunnen daarentegen leiden tot een fundamenteel andere woordsoort of betekenis, bijvoorbeeld een werkwoord naar een zelfstandig naamwoord of een bijvoeglijk genoemd naar een bijwoord of adjektief. In bredere zin omvat derivatie naast affixatie ook conversie en sommige vormen van samenstelling, afhankelijk van de definities die men hanteert.

Productieve derivatie verwijst naar derivatiemogelijkheden die in een taal regelmatig en systematisch kunnen worden toegepast om nieuwe woorden te vormen. Voorbeelden uit het Nederlands zijn onder meer: het achtervoegsel -er om een agentnaam te vormen (werk → werker), het achtervoegsel -lijk of -ueel om adjectieven te vormen (veilig → veilig, werkelijk), het achtervoegsel -heid of -lijk-heid om zelfstandige namen te vormen (vrij → vrijheid, veiligheid), en het voorvoegsel on- in combinatie met een adjectief (onveilig).

Derivationeel begrip helpt bij het analyseren van woordvorming en woordklassen en staat in contrast met andere processen zoals inflection, samenstelling en conversie. See also: morfologie, woordvorming, affixatie, inflectioneel.