Aspectualiteit

Aspectualiteit is een tak van de taalkunde die onderzoekt hoe gebeurtenissen of situaties worden weergegeven wat betreft hun interne structuur, duur en beëindiging. Het gaat om hoe tijd in werkwoordsvormen wordt gemodelleerd, naast of onafhankelijk van grammaticale tijd.

Belangrijke kernbegrippen zijn imperfectief versus perfectief, en teliciteit versus ateliciteit. Imperfectiviteit verwijst naar acties die lopend, herhaald of algemeen verlopen, zonder nadruk op voltooiing, zoals "Ik lees een boek" (in een algemeen duratief zinsperspectief). Perfectiviteit markeert meestal een voltooid geheel of een duidelijke eindpunt, zoals "Ik las een boek" of "Ik heb een boek gelezen." Teliciteit beschrijft of een gebeurtenis een inherent eindpunt heeft (eten tot twee appels) of niet (appels eten kan onbeperkt doorgaan). Punctualiteit verwijst naar korte, puntmatige gebeurtenissen, terwijl durativiteit duidt op lange of voortdurende acties.

In het Nederlands is de expressie van aspect relatief beperkt vergeleken met talen met uitgebreide morphologische aspectmarkeringen. Aspect kan wel via perifrase-constructies tot uitdrukking komen, bijvoorbeeld met de periphrastische vorm aan het lezen: "Ik ben een boek aan het lezen" (duurtijdgericht). Daarnaast speelt voltooide tijd een rol bij perfectieve interpretaties: "Ik heb een boek gelezen" duidt op voltooiing. Context, tijdsbepalingen en pragmatische aanwijzingen spelen een belangrijke rol in de interpretatie van aspect in het Nederlands.

Theoretisch wordt aspectualiteit vaak gekoppeld aan Aktionsart (laksi‑ van de gebeurtenis), de relatie met tense en de wijze waarop talen verschillende systemen hebben om duratie, eindpunt en herhalingen te coderen. In de taalkunde bekijkt men hoe aspect samenwerkt met lexicale betekenis van werkwoorden en met syntactische structuur om situationele interpretaties te bepalen.