zelfreferentiële

Zelfreferentiële is een bijvoeglijk naamwoord dat wordt gebruikt om zaken te beschrijven die naar zichzelf verwijzen of waarin zelfreferentie centraal staat. Het woord komt van zelf (zelf) en referentie (verwijzing) en wordt toegepast in verschillende vakgebieden zoals logica, taalwetenschap, kunst en informatica.

In taal en logica verwijst zelfreferentie naar uitspraken of structuren waarin het element waarover wordt gesproken ook zélf deel uitmaakt van de referentie. Een klassiek voorbeeld is de Liar-paradox: "Deze uitspraak is onwaar," die zichzelf ontkent en daardoor een paradox veroorzaakt. Zelfreferentie kan in wiskundige systemen leiden tot restricties of grenzen aan wat men kunt bewijzen, wat wordt weergegeven in resultaten zoals Gödel’s onvolledigheidsstellingen. Ook wordt het bestudeerd in semiotiek en linguïstiek via concepten als autologische woorden—woorden die zichzelf beschrijven—en andere vormen van zelfbeschrijving.

In kunst en literatuur speelt zelfreferentie vaak een metafictioneel of zelfkijkend spel. Teksten, tentoonstellingen of films kunnen verwijzen naar hun eigen ontstaan, productieproces of hypothetische eigenschappen, waardoor de relatie tussen werk en publiek wordt bevraagd. Dit soort zelfreferentie kan dienen als kritisch hulpmiddel, maar ook als speelse of experimentele esthetiek.

In de informatica zijn Quine-programma’s programmeercodes die hun eigen broncode afdrukken. Dit concept illustreert praktische aspecten van zelfreferentie en formaliseert de idee dat een systeem naar zichzelf kan verwijzen op een volledig consistente manier.

Samengevat beschrijft zelfreferentiële taal- en concepten die de zogenaamde zelfverwijzing in hun kern illustreren, met zowel wiskundige, literaire als computationele toepassingen.