betekeningsverbanden

Betekeningsverbanden verwijzen naar de relaties tussen de betekenissen van woorden en uitdrukkingen. Ze vormen een netwerk waarin woorden met elkaar verbonden zijn door onderlinge betekenisverwantschappen zoals verwantschap in betekenis, tegenstelling, of deel-geheel relaties. In de linguïstiek worden doorgaans onderscheid gemaakt tussen paradigmatische relaties, die aangeven welke woorden in een bepaalde context een alternatief kunnen vormen, en syntagmatische relaties, die aangeven hoe woorden samen voorkomen in uitingen.

Belangrijke typen betekeningsverbanden zijn onder meer synoniemen (auto – wagen), antoniemen (groot – klein), en hyponiem-hyperoniem relaties (roos en andere bloemen zijn hyponiemen van bloem). Daarnaast behoren meroniem- en holoniem-relaties tot het deel-geheel verband (wiel is een deel van een auto). Collocaties beschrijven woorden die vaak samen voorkomen, zoals “sterke koffie” of “zwaar gewicht”. Verder worden semantische velden of thematische verbanden onderscheiden, waarbij woorden gemeenschappelijke concepten of gebeurtenissen delen. Associatieve netwerken vatten hoe mensen woorden in hun geheugen met elkaar verbinden.

Toepassingen van betekeningsverbanden zijn breed. In de lexicografie en taalonderwijs helpen ze bij het kiezen van synoniemen en antoniemen en bij het ontwerpen van woordenboeken en thesauri. In de informatica en linguïstiek, met name in natural language processing, worden ze gebruikt in semantische netwerken, knowledge graphs, woordrepresentaties (embeddings) en bij woord- sense disambiguatie.

Bronnen en methoden voor bestudering omvatten lexicale databanken zoals WordNet-achtige systemen, samen met handmatige annotatie en corpus-gebaseerde analyses. Politie van cultuur en context blijft een aandachtspunt: betekeningsverbanden kunnen variëren per taal, dialect en situatie, waardoor interpretatie soms contextafhankelijk is.