Zelfreferentialiteit

Zelfreferentialiteit is het fenomeen waarbij een taaluiting, een tekenstelsel, of een systeem naar zichzelf verwijst of elementen ervan beschrijft op basis van hun eigen kenmerken. Het kan voorkomen in taal, logica, wiskunde, informatica, en in kunst- en literatuurkritiek. In taaluitingen ontstaat zelfreferentie wanneer een zin of tekst zіжlf als onderwerp heeft, bijvoorbeeld door te verwijzen naar zijn eigen inhoud of structuur. Een klassiek voorbeeld is de paradoxale zin “Deze zin bevat geen zelfreferentie.” Het idee van zo’n zin is dat hij zichzelf moet beschrijven, wat tot tegenstrijdigheid leidt.

In de wiskunde en logica speelt zelfreferentie een centrale rol in paradoxen en theorema’s. Gödel maakte gebruik van zelfreferentie door middel van arithmetische codering om een uitspraak te construeren die naar zichzelf verwijst, wat leidde tot zijn onvolledigheidsstelling. Tarski onderzocht hoe waarheidsbegrippen zich verhouden tot taal en uitspraken over die taal, met bijzondere aandacht voor zelfreferentie en semantische hoedpunten. In theorie van vastepunten komen zelfrefererende constructies voor die steeds opnieuw dezelfde inhoud opleveren.

In informatica bestaan zelfrefererende programma’s, zoals quines, die hun eigen broncode afdrukken zonder externe input. In de kunst en literatuur wordt zelfreferentialiteit vaak gebruikt als reflectie op het medium zelf of op het proces van representatie. Zelfreferentialiteit draagt bij aan de nuancediteit van logische systemen en aan de metaforische analyse van taal en cultuur.