Vertelsituatie

Vertelsituatie is een begrip uit de literatuur- en taalkunde dat verwijst naar de context waarin een verhaal wordt verteld. Het beschrijft wie het verhaal vertelt, vanuit welk perspectief, welke tijd en ruimte daarbij betrokken zijn, en welke vertelwijze wordt gehanteerd. De vertelsituatie geeft aanwijzingen over hoe de lezer het verhaal interpreteert en welke afstand of nabijheid er tussen verteller en verhaal bestaat.

Belangrijke onderdelen zijn onder meer de verteller, het vertelperspectief en de tijdsbehandeling. De verteller kan een buitenstaander zijn die het verhaal beschrijft (buitenverteller) of een verteller die zich in het verhaal bevindt (binnenverteller). Verder onderscheidt men typen vertellers zoals de alwetende verteller, die van alle gebeurtenissen weet, en de persoonlijke of ik-verteller, die beperkt is tot wat hij zelf ziet of ervaart. De betrouwbaarheid van de verteller kan variëren, waardoor lezers moeite krijgen met de interpretatie van feiten en waarden.

Het vertelperspectief, vaak aangeduid als focalisatie, bepaalt welk personage of welke zienswijze dominant is in het verhaal. Externe focalisatie geeft beperkte informatie vanuit een buitenperspectief; interne focalisatie laat de innerlijke ervaringen van een personage zien. Daarnaast speelt de tijdsbehandeling een rol: verteltempo en verteltijd, de verhouding tussen vertelde tijd en de tijd waarin wordt verteld, en technieken als analepses ( flashbacks) en prolepses (toekomstverwachting).

Verderom wordt de wijze van spreken onderscheiden: directe rede, indirecte rede en vrije indirecte rede, die de afstand tussen verteller en gesproken taal bepalen. De setting (plaats en tijd) en de toon dragen bij aan de sfeer en aan de interpretatie van thema’s. In analyse van literaire werken is het verkennen van de vertelsituatie essentieel voor begrip van structuur, karakter en bedoelde betekenis.