Hoofdmodaliteiten

Hoofdmodaliteiten is een term uit de taalkunde die verwijst naar de belangrijkste modaliteitsuitingen in een taal. In het Nederlands gaat het vooral om de modale werkwoorden kunnen, mogen, moeten, willen en zullen. Soms worden ook durven of andere werkwoorden tot de hoofdmodaliteiten gerekend, afhankelijk van het theoretische kader. Deze werkwoorden drukken uiteenlopende betekenissen uit zoals mogelijkheid, bekwaamheid, toestemming, verplichting, wens en toekomstgerichte intentie.

De hoofdmodaliteiten vormen een onderscheidend systeem dat de houding van de spreker ten opzichte van een bewering aangeeft. Kunnen geeft bijvoorbeeld mogelijkheid of bekwaamheid aan, mogen duidt op toestemming, moeten op verplichting of noodzakelijkheid, willen op wens, en zullen op toekomstige gebeurtenis of intentie. In epistemische modale betekenis kunnen sommige van deze werkwoorden ook onzekerheid of waarschijnlijkheid uitdrukken, zoals “Het kan waar zijn” of “Het zal wel zo zijn”.

Syntactisch gezien functioneren hoofdmodaliteiten meestal als hulpwerkwoorden die samen met het hoofdwerkwoord de modaliteit bepalen. De gebruikelijke volgorde in een eenvoudige zin is dat het modale werkwoord samen met het hoofdwerkwoord in de infinitief staat, bijvoorbeeld: Ik kan zwemmen. In samengestelde tijden wordt vaak gebruikgemaakt van een periphrastische constructie zoals Ik heb het kunnen lezen, waarbij het modale werkwoord zijn invloed behoudt terwijl het hoofdwerkwoord in de infinitief blijft. Deze structuur kenmerkt modaliteit als een speciale, aanvullende laag in de zin.