Nichevorming

Nichevorming, in English niche formation, is een begrip binnen de transitiekunde en innovatieonderzoek dat verwijst naar het proces waarbij een radicale technologische vernieuwing, praktijk of organisatorische aanpak in een beschermd, experimenteel klimaat wordt ontwikkeld en stap voor stap verankerd in de samenleving. De kern van het idee is dat dergelijke innovaties eerst buiten de mainstream markt worden uitgetest, zodat leren, vergelijking en aanpassing kunnen plaatsvinden zonder directe economische druk.

Een niche omvat doorgaans pilotprojecten, demonstraties, publieke en private financiering, gespecialiseerde netwerken en governance-structuren die afwijkende regels en standaarden mogelijk maken. Binnen die ruimte ontwikkelen actoren zoals bedrijven, onderzoeksinstellingen, beleidsmakers en gebruikers gezamenlijk kennis, bouwen ze reputatie op en oefenen ze sociale en organisatorische praktijken die later schaalbaar kunnen worden gemaakt.

In de transitiekunde, volgens het meervoudige-niveausperspectief (MLP), vormt nichevorming een brug tussen het gevestigde regime en landschapdynamieken. Niches beschermen innovaties tegen gevestigde belangen terwijl ze experimenten toelaten die uiteindelijk tot systeemwijziging kunnen leiden. Het veranderen of oprekken van het bestaande regime hangt vaak af van externe druk, beleidskaders en de mogelijkheid om afspraken te harmoniseren met markt- en regulatoire vereisten.

Effectieve nichevorming vereist diverse coalities, leerprocessen en maatschappelijke acceptatie, evenals aandacht voor de belangen van verschillende actoren. Kritieken richten zich op de kwetsbaarheid van niches, afhankelijkheid van subsidies, en de kans op verstrengeling met bestaande machtsverhoudingen.

Voorbeelden zijn pilots van hernieuwbare energie, circulaire bedrijfsmodellen en stedelijke datanetwerken. Nichevorming wordt gebruikt om transitieprocessen te begrijpen en te sturen.