spraakbetekenis

Spraakbetekenis is een term uit de linguïstiek en pragmatiek die verwijst naar de betekenis die een gesproken uiting heeft in de praktijk van communicatie. Het omvat niet alleen wat er letterlijk gezegd wordt, maar ook wat een spreker met de uiting beoogt te bereiken en welk effect die uiting heeft op de luisteraar. In Nederlandse bronnen wordt vaak onderscheid gemaakt tussen de letterlijke inhoud van een zin (locutionaire betekenis), de bedoeling van de spreker (illocutionaire betekenis, zoals een verzoek, belofte of waarschuwing) en de uiteindelijke invloed op de toehoorder (perlocutionaire werking).

De spraakbetekenis is sterk contextafhankelijk: dezelfde zin kan verschillende illocutionaire krachten en perlocutionaire effecten hebben afhankelijk van de situatie, de relatie tussen spreker en luisteraar, en maatschappelijke conventies. Voorbeelden helpen dit onderscheid duidelijk te maken: “Kun je het zout doorgeven?” heeft locutionaire betekenis als een vraag naar informatie, maar illocutionair functioneert het meestal als een verzoek om het zout door te geven; het perlocutionaire effect kan zijn dat de luisteraar het zout doorgeeft. Een uitspraak als “Het is hier koud” kan op verschillende manieren worden uitgevoerd en geïnterpreteerd, afhankelijk van intonatie en context.

Historisch zijn spraakbetekenis en spraakhandelingstheorie ontwikkeld in het werk van J. L. Austin en is later uitgewerkt door onder anderen John Searle. Het vakgebied onderzoekt hoe taal werkt in gesprekken, dialogen en systeemontwerp, en hoe spraakbetekenis verschilt tussen talen en culturen. Zie ook: spraakhandeling, pragmatiek, illocutionaire handeling, perlocutie, implicatuur.