spraakhandeling

Spraakhandeling is een term in de pragmatiek die verwijst naar wat een spreker doet met een uitspraak. Een zinsnede kan zowel een bewering bevatten als een handeling in zich dragen, zoals beloven of bevelen. De theorie onderscheidt drie niveaus: de locutie (wat er letterlijk gezegd wordt), de illocutionaire handeling (het bedoelde doel van de spreker, bijvoorbeeld beloven, bevelen, bedanken) en de perlocutionaire uitwerking (het effect op de luisteraar).

In de klassieke visie van J. L. Austin, uiteengezet in How to Do Things with Words (1955), worden sommige uitingen performatieve handelingen genoemd: ze voeren daadwerkelijk een handeling uit door de gesproken woorden, mits bepaalde feliciteitsvoorwaarden vervuld zijn. Feliciteitsvoorwaarden betreffen context, intentie en de gepaste taalhandeling.

John Searle bouwde hierop voort en onderscheidt vijf categorieën van spraakhandelingen: representaties (verklaringen en aannames), directives (verzoeken en bevelen), commissives (belofte en toezegging), expressives (uitingen van emoties) en verdictives (beoordelingen). Indirecte spraakhandelingen komen veel voor, waarbij de letterlijk geformuleerde zin een andere illocutionaire kracht heeft, bijvoorbeeld “Het is hier koud” als verzoek om de temperatuur te verhogen.

Spraakhandeling is een kernconcept in pragmatiek en beïnvloedt taalkundige analyse, juridisch taalgebruik, literaire analyse en communicatietheorie. Kritieken benadrukken de afhankelijkheid van context, cultuur en sociale normen bij het bepalen van illocutionaire kracht.