Geheugenillusies

Geheugenillusies zijn verkeerde of vervormde herinneringen die mensen ervaren als echte gebeurtenissen. Ze kunnen betrekking hebben op details, de volgorde van gebeurtenissen of zelfs op hele episodes. Ze komen vaak voor bij gezonde mensen en verschillen van geheugenstoornissen zoals confabulaties, die doorgaans optreden bij hersenletsel of neurologische aandoeningen.

Oorzaken en mechanismen zijn veelzijdig. Geheugen werkt reconstruerend: bij elke herinnering worden fragmenten uit eerder beleefde informatie opnieuw samengesteld. Dit proces kan worden beïnvloed door verwachtingen, context en sociale interacties. Invloeden zoals suggereren, misinformatie na een gebeurtenis, en bronvermoingingsfouten (niet meer weten waar een detail vandaan kwam) spelen een grote rol. Daarnaast kunnen algemene kennis en schema’s vullen wat ontbreekt, waardoor een coherent maar foutief beeld ontstaat. Verschillende vormen bestaan, zoals valse herkenning, misattributie van de herkomst van een herinnering en cryptomnesie (het idee hebben iets origineels te hebben bedacht terwijl het eigenlijk een foutief herbeleefde herinnering is).

Voorbeelden zijn onder meer de Mandela-effecten (collectieve maar foutieve herinneringen aan gebeurtenissen), valse herinneringen aan details na het horen van misinformatie, en déjà vu-ervaringen die op plausibiliteit berusten maar niet betrouwbaar zijn. In onderzoek worden vaak paradigma’s zoals de misinformatie-effect en de Deese-Roediger-Markus-paradigma gebruikt om valse herinneringen op te roepen.

Impact en toepassingen: geheugenillusies kunnen de betrouwbaarheid van getuigenverklaringen beïnvloeden en van invloed zijn op onderwijs, diagnostiek en rechtspraak. Het erkennen van deze illusies bevordert kritisch bewijs en verification. Onderzoek richt zich op oorzaken, preventie en de neurale basis van reconstructieve herinnering.