speciatie

Speciatie is het evolutieproces waarbij één soort in de loop der tijd uiteenvalt in twee of meer soorten. Een cruciale voorwaarde is het verdwijnen of beperken van genenstroom tussen de afstammende populaties, zodat ze onafhankelijk kunnen evolueren en reproductieve isolatie ontwikkelen. Reproductieve isolatie kan prezygotisch optreden (bevruchting wordt voorkomen, bijvoorbeeld door verschillen in gedrag, timing of anatomische compatibiliteit) of postzygotisch (hybriden hebben weinig of geen overleving of reproductievermogen).

Er bestaan verschillende routes van speciatie. Allopatrische speciatie vindt plaats wanneer geografische scheiding optreedt, bijvoorbeeld door een barrière zoals een bergketen of een verdreven populatie over een eiland. Peripatrische speciatie is een variant daarvan, waarbij een kleine, geïsoleerde populatie ontstaat die snel divergeert. Parapatrische speciatie doet zich voor bij nabije populaties met beperkte uitwisseling die zich onder verschillende omgevingsniches divergeren. Sympatrische speciatie ontstaat zonder geografische scheiding, vaak door ecologische differentiatie of chromosomale veranderingen (polyploïdie) bij planten.

Mechanismen die speciatie bevorderen zijn divergentie in selectie, genetische drift en mutaties die isolerende eigenschappen versterken, evenals reinforcement wanneer hybride afzettingen minder fit zijn in contactzones. Polyploidie speelt een grote rol bij planten, waar directe chromosomale veranderingen tot onmiddellijke reproductieve isolatie kunnen leiden.

Voorbeelden illustreren de diversiteit van speciatie: Darwinvinken op de Galápagos-archipel vormen vaak allopatrische lijnen; Afrikaanse meren zoals Victoria laten snelle sympatrische speciatie zien bij cichlidvissen door seksuele selectie en ecologische differentiatie; planten hanteren vaak polyploïde speciatie. Speciatie is een centraal concept in de evolutiebiologie en verklaart hoe biodiversiteit ontstaat en verandert.