onderzoeksautonomie

Onderzoekautonomie verwijst naar het recht en de capaciteit van onderzoekers en onderzoeksinstellingen om binnen wettelijke en ethische kaders zelfstandig te bepalen welke onderzoeksvragen worden gesteld, welke methoden worden toegepast en hoe resultaten worden gedeeld. Het omvat zowel de individuele autonomie van onderzoekers als de organisatorische autonomie van instellingen zoals universiteiten en onderzoekscentra die onderzoeksagenda’s en -beleid bepalen.

Het is een kernonderdeel van academische vrijheid en wordt wereldwijd gezien als drijvende kracht achter wetenschappelijk vooruitgang en innovatie. Door autonomie kunnen onderzoekers kritisch blijven, afwijkende of tegenstrijdige resultaten publiceren en nieuwe benaderingen verkennen zonder ongepaste inmenging.

Autonomie kent grenzen: deze berust op de wetgeving en op normen voor wetenschappelijke integriteit, privacy en gegevensbescherming, veiligheid en ethische toetsing. Ook verantwoording aan bestuur, financiers en de samenleving is noodzakelijk. In de praktijk wordt autonomie gewaarborgd door beleid, kwaliteitszorg en governance, bijvoorbeeld via onderzoeks- en integriteitskaders en data- en onderzoeksprocedures.

In Nederland maakt onderzoeksautonomie deel uit van de bredere universiteitsautonomie en academische vrijheid. Deze autonomie opereert binnen een kader van publieke financiering en wettelijke vereisten, waaronder de Wet op het hoger onderwijs en wetenschappelijk onderzoek (WHW) en privacywetgeving. Openbaarheid en open data dragen bij aan verantwoorde autonomie, via codes voor wetenschappelijke integriteit, onafhankelijke evaluatie en toezicht. Desondanks bestaan spanningen tussen autonomie en verantwoording, en tussen onderzoeksvrijheid en maatschappelijke of financieringsdruk.