klankverandering

Klankverandering is het proces waarbij klanken in een taal over de tijd systematisch veranderen. Het is een centraal onderwerp in historische taalkunde en helpt verklaren hoe talen verwant raken en hoe klankrelaties tussen cognaten ontstaan.

Veranderingen kunnen door meerdere mechanismen worden veroorzaakt. Intern ontstaan klankveranderingen bijvoorbeeld door articulatorische vereenvoudiging, verschuivingen binnen klanksystemen zoals lenitie (klanken worden minder artificieel) of fortitie (klanken worden sterker), en door assimilatie of dissimilatie met naburige klanken. Externe factoren zijn taalcontact en leenwoorden, waardoor klanken uit andere talen worden overgenomen of aangepast. Vaak treden veranderingen in kettingen op, waarbij een reeks verschuivingen elkaar opvolgt en het hele klanksysteem radicaal kan veranderen. Ook kunnen klanken samenvallen (merger) of juist splitsen (split).

Typen klankverandering worden vaak beschreven als klankwetten of regelmatige patronen die in de hele taalfamilie terug te vinden zijn. Een klassiek voorbeeld is Grimm’s wet, waarbij bepaalde ongeaspireerde plosieven in Proto-Indo-Europees veranderden in fricatieven of aspiranten in Proto-Germaans (bijvoorbeeld p → f, t → θ, k → x). Een ander bekend voorbeeld is een grootschalige klinkerverandering in het Engels, vaak aangeduid als de Grote klankverschuiving, die lange klinkers in bepaalde posities beïnvloedde. In veel talen blijft klankverandering doorwerken, wat leidt tot dialectverschillen en klankmatige rela­ties tussen verwante talen.

Methodologisch gaat het vaak om de vergelijkende methode: door cognaten in verwante talen te vergelijken, worden regelmatige klankcorrespondenties vastgesteld en kunnen proto-klanken worden gereconstrueerd en beschreven als klankwetten.