Spreekwoordelijke

Spreekwoordelijke is een bijvoeglijk naamwoord in het Nederlands dat betrekking heeft op spreekwoorden of op uitdrukkingen waarvan de betekenis grotendeels figuurlijk is. Het woord is afgeleid van spreekwoord, een korte, vaststaande zin die als volkswijsheid geldt. Met het achtervoegsel -elijk kreeg het de betekenis ‘proverbiaal’ of ‘idiomatisch’: iets wat in taalgebruik kenmerkend is voor een spreekwoordelijke, niet-letterlijke interpretatie.

In het taalgebruik wordt spreewwoordelijk gebruikt om uitdrukkingen of uitspraken aan te duiden die als spreekwoord gelden of die aangesloten zijn bij een gevestigde betekenisfiguur. Het kan betekenen dat iets kenmerkend is voor een bekend gezegde of dat het op een cliché wijze gepresenteerd wordt. In lectuur of taalkunde kan men spreken van een spreekwoordelijke betekenis versus een letterlijke betekenis. Voorbeelden van spreekwoordelijke uitdrukkingen zijn onder meer idiomatische constructies zoals “de aap uit de mouw laten komen” (figuurlijk: de waarheid onthullen) en “met de deur in huis vallen” (figuurlijk: direct ter zake komen).

Enkele kenmerken van het gebruik: de vorm spreekwoordelijk kan worden verbogen naar spreekwoordelijke wanneer het een zelfstandig naamwoord of uitdrukking bijvoegt (bijvoorbeeld een spreekwoordelijke uitdrukking). Het woord fungeert als aanduiding van taalfiguur of volkswijsheid en kan als synoniem worden gezien voor idiomatisch of figuurlijk van aard. In contrast met letterlijke taal benadrukt het woord de culturele of taalkundige verbondenheid met proverbs en spreekwoorden.