retroactiviteit

Retroactiviteit, of terugwerkende kracht, verwijst naar de werking van wetten, regels of besluiten met terugwerkende kracht, zodat zij ook van toepassing zijn op feiten of handelingen die plaatsvonden voordat de regel in werking trad. In de rechtswetenschap wordt vaak onderscheid gemaakt tussen retroactieve werking (terugwerkende kracht) en regels die uitsluitend vanaf een bepaald moment gelden (ex nunc). Een regel kan volledig retroactief zijn (ex tunc) of slechts op onderdelen retroactief van toepassing zijn.

Toepassingsgebieden en grensgevallen. Retroactiviteit komt voor in verschillende rechtsgebieden, zoals fiscaal recht, bestuursrecht en civiel recht. In veel rechtsstelsels geldt terugwerkende kracht als instrument om rechtzekerheid aan te passen, rechtvaardiging te geven of sociale doeleinden te dienen. Een regel kan bijvoorbeeld gelden voor feiten die vóór de inwerkingtreding hebben plaatsgevonden, maar alleen onder voorwaarden die eerder mogelijk waren. Belangrijke termen zijn terugwerkende kracht (terugwerkende werking) en ex tunc versus ex nunc.

Retroactiviteit in strafrecht en rechtsstaat. In het strafrecht is terugwerkende strafbaarheid doorgaans beperkt of verboden: men mag geen straf opleggen voor feiten die ten tijde van de handeling niet strafbaar waren. Dit principe is verankerd in veel grondwetten en internationale normen (bijvoorbeeld het recht op gebrek aan retroactieve strafbaarheid). In civiel en fiscieel recht komen terugwerkende regels vaker voor, bijvoorbeeld bij correcties in regelgeving of tijdelijke fiscale regelingen.

Gevolgen en afweging. Retroactiviteit heeft gevolgen voor rechtszekerheid, billijkheid en voorspelbaarheid van rechtsregels. Voor- en nadelen moeten worden afgewogen: retroactieve maatregelen kunnen rechtsbijstand en herstel mogelijk maken, maar kunnen onzekerheid over vroegere handelingen vergroten en onrechtvaardige verwachtingen veranderen.

---