instrumentaliteit

Instrumentaliteit is de eigenschap dat iets dient als middel om een doel te bereiken. Breed gesteld verwijst het naar de manier waarop handelingen, middelen, technologieën of instellingen worden beoordeeld op hun bruikbaarheid als instrumenten voor gewenste uitkomsten. De term wordt veel gebruikt in filosofie, sociologie en politieke theorie.

In de filosofie en sociale wetenschappen staat instrumentaliteit vaak centraal bij het begrip instrumentele rationaliteit. Max Weber onderscheidde tussen doelrationeel handelen (het kiezen van middelen op basis van efficiëntie en kosten-batenoverwegingen) en waardegericht handelen. Instrumentaliteit verwijst naar de aandacht voor middelen als gereedschap, los van hun intrinsieke waarde of de uiteindelijke waarden die men nastreeft.

Veldtoepassingen zijn onder meer beleid, technologie en organisaties. Besluitvorming wordt vaak gekenmerkt door evaluatie van effecten, kosten en uitvoerbaarheid; dit kan leiden tot technocratische of bureaucratische rationalisering, waarbij mensen en relaties worden gezien als middelen voor een efficiënte werking. Ook in ethische debatten speelt instrumentaliteit een rol: het risico dat waarden, menselijk welzijn of milieu enkel als neveneffecten van instrumentele doelen worden gezien.

Kritieken richten zich op de beperking van menselijke autonomie en morele overwegingen, doordat instrumentele rationaliteit soms overwicht krijgt ten koste van intrinsieke waarden. Tegenargumenten benadrukken het belang van een evenwicht tussen efficiëntie en morele normen.

Zie ook: instrumentele rationaliteit, Weber, doelrationeel handelen, technocratie.