derivationele

Derivationele is een aanduiding uit de linguistiek die verwijst naar afleidingsprocessen in woordvorming. Deze processen ontstaan doordat een woord wordt verrijkt of gewijzigd via morfologische middelen zodat er een nieuw woord ontstaat met een soms andere woordklasse of betekenis. Derivationele vorming staat los van enkel grammaticale vervoegingen of verbuigingen, die vooral functionele kenmerken zoals tijd, getal of gender toevoegen.

In de context van morfologie onderscheidt men derivateffecten steeds van inflectionele vormen. Derivationele morfologie gaat over het scheppen van nieuwe woorden door affixatie (toegeven van voor- of achtervoegsels), zero-derivation (conversie zonder vormen) of samenstelling. Voorbeelden zijn het aanhechten van -baar aan een werkwoord om een bijvoeglijk of naamwoordelijk begrip te vormen (leesbaar), het toevoegen van een voorvoegsel zoals on- om een negatie te creëren (mogelijk → onmogelijk) en het vormen van abstracte zelfstandige naamwoorden met -heid (vrij → vrijheid) of agent-nomen met -er (schrijven → schrijver).

Derivationele processen zijn fundamenteel voor het woordvormingsysteem van een taal en sturen vaak veranderingen in betekenis en soms in syntactische categorie. Ze zijn een centraal onderwerp in discussie over hoe talen woorden opbouwen, hoe productiviteit werkt en welke regels gelden voor het vormen van nieuwe termen.

In vaktexsten en grammaticabeoefening komt de term derivationeel regelmatig voor als aanduiding van deze afleidingsdomeinen. De studie ervan valt samen met derivationele morfologie en woordvorming, en wordt toegepast in lexicografie, taalanalyse en taalvergelijking.