proportionaliteit

Proportionaliteit is een rechts- en bestuursbeginsel dat vereist dat overheidsmaatregelen die een legitiem doel nastreven, niet verder gaan dan noodzakelijk en in verhouding staan tot dat doel. Het doel is vaak om het publiek belang te dienen terwijl de vrijheden en rechten van individuen zo min mogelijk worden ingeperkt.

In de praktijk wordt proportionaliteit vooral toegepast in constitutioneel, Europees en internationaal recht. De belangrijkste toetsing bestaat doorgaans uit drie stappen: geschiktheId of doelmatige werking (de maatregel moet het beoogde doel bevorderen); noodzakelijkheid (er mag geen minder ingrijpende maatregel mogelijk zijn); en afweging in engere zin (de voordelen moeten opwegen tegen de lasten of ingrepen in rechten). Soms wordt een vierde stap genoemd, bijvoorbeeld een bredere belangenafweging of proportionaliteit in de brede zin.

Historisch vindt het beginsel wortels in het Duitse Verhältnismäßigkeitsprinzip en is het uitgegroeid tot een centraal toetsingskader in vele rechtsstelsels, inclusief de Europese rechtsorde. Het dient als instrument om overheidsmacht te controleren en rechtsbescherming te waarborgen.

Toepassingsgebieden omvatten onder meer de toetsing van grondrechten in wetgeving en overheidsbesluiten, strafrechtelijke sancties, administratieve handelingen en toezicht- of veiligheidsmaatregelen. Het begrip is ook nauw verwant aan subsidiariteit, dat bepaalt of acties op het laagste passende niveau moeten plaatsvinden.

Naast de juridische betekenis verwijst proportionaliteit in bredere zin ook naar wiskundige en natuurkundige relaties waarbij twee grootheden in een constant verhouding variëren.