performatief

Performatief is een bijvoeglijk naamwoord dat verwijst naar taalhandelingen die door de handeling van spreken zelf tot stand komen. In de taalkunde wordt een performatieve uiting gezien als een taalhandeling die in het moment van spreken zelf een handeling verricht, in tegenstelling tot constatieve uitspraken die een toestand beschrijven. De term is afkomstig uit het werk van J. L. Austin, die onderscheid maakte tussen performatieve en constatieve uitspraken en benadrukte dat bepaalde zinnen bij de uitvoering van de uitspraak zelf een actie bewerkstelligen. Voorbeelden zijn: “Ik beloof het”, “Ik vergeef u” of “Ik benoem u tot voorzitter”.

De illocutionaire kracht van dergelijke zinnen hangt af van de context, de houding van de spreker en de ontvangst door het publiek. Als de voorwaarden voor het felicity van de uitspraak ontbreken, spreekt men van een mislukte of ongepaste performatief. In de linguïstiek staat het begrip performatief vaak in relatie tot illocutionaire handelingen en de bredere taalkundige categorieën van handelen.

In de sociale en filosofische literatuur wordt performativiteit ook gebruikt om te beschrijven hoe sociale identiteiten en normen geconstrueerd worden door herhaalde handelingen en taal. Judith Butler betoogt dat gender geen vaste eigenschap is maar geproduceerd wordt door herhaalde performatieve handelingen die voldoen aan maatschappelijke regels. Dit inzicht maakt verandering mogelijk, maar onderstreept ook dat macht en normen de mogelijkheden beperken.

Naast taalkundige en theoretische toepassingen wordt performatief ook in de kunsten gebruikt om praktijken te beschrijven die handelen door te doen in plaats van te beschrijven. Performative praktijken omvatten performancekunst en artistieke interventies waarbij de uitvoering zelf centraal staat.