waarheidscriteria

Waarheidscriteria zijn normen of tests die aangeven wanneer een uitspraak als waar kan worden beschouwd. Ze spelen een centrale rol in de epistemologie en in wetenschappelijk en praktisch redeneren. Verschillende tradities bieden verschillende criteria voor waarheid.

Een invloedrijke benadering is de correspondentietheorie, waarbij waarheid afhankelijk is van de mate waarin een bewering overeenkomt met de feiten in de werkelijkheid. De bijbehorende criteria zijn feitelijke juistheid, feitelijke observatie en verificatie via empirische waarneming. Een andere benadering is de coherentietheorie, waarbij een uitspraak waar is wanneer zij coherent is met een netwerk van overtuigingen en logische relaties. Criteria hier zijn interne consistentie en wederzijdse ondersteuning binnen het geheel.

De pragmatische theorie kijkt naar de bruikbaarheid en de praktische consequenties van een bewering: een uitspraak is waar voor zover zij functioneert in handelen en voorspellende kracht heeft. Verificationisme en falsificationisme, verbonden met de analytische traditie, benadrukken verifieerbaarheid en, volgens Popper, falsifieerbaarheid als cruciale criteria voor meaningfulheid en wetenschappelijkheid. De deflatie van waarheidsbegrip suggereert daarentegen dat waarheid een min of meer afgedwongen eigenschap is van uitspraken zonder extra structurele criteria; “waar” fungeert primair als een taalkundige toevoeging.

In de praktijk variëren de criteria per domein. Wetenschap hecht aan empirische onderbouwing, reproduceerbaarheid en falsifieerbaarheid; wiskunde aan logische geldigheid en coherente axioma’s; journalistiek en recht spreken zich uit in verificatie, transparantie en documentatie. Tegenwoordig is het gangbaar dat waarheidscriteria pluralistisch blijven en afhankelijk zijn van context, methodologie en doelstelling. Epistemologisch debat blijft bestaan over welke normen universeel zijn en welke domeinspecifiek.