temporaliteit

Temporaliteit is de wijze waarop tijd wordt begrepen, ervaren en georganiseerd in diverse vakgebieden. In de filosofie, natuurwetenschappen, taalkunde en de sociale wetenschappen verwijst temporaliteit naar zowel de aard van tijd als de manier waarop gebeurtenissen in het menselijke leven en in de kosmos geplaatst en beleefd worden ten opzichte van heden, verleden en toekomst.

Etymologisch komt temporaliteit van het Latijnse tempus (tijd) via het Franse temporel en het Engelse temporality; in het Nederlands wordt het begrip vaak als leenwoord gebruikt.

Op filosofisch gebied bestaan uiteenlopende opvattingen over de aard van tijd. Het presentisme houdt in dat alleen het huidige moment werkelijk bestaat; andere theorieën (zoals eternalism en de growing-block-theorie) stellen dat verleden en/of toekomst eveneens een realiteit hebben. In de fenomenologie wordt tijd gezien als een structuur van het bewustzijn zelf, met retentie (het verleden als geheugen van het nu) en protentie (de toekomst als verwachting). Heidegger beschouwde temporaliteit als de belangrijkste structuur van het bestaan van Dasein, waarin verleden, heden en toekomst met zorg en betrokkenheid verweven zijn.

Fysiek wordt tijd gezien als een dimensie die samen met ruimte het universum vormt. Relativiteit toont dat tijd afhankelijk kan zijn van beweging en zwaartekracht; de thermodynamische richting van tijd wordt vaak aangeduid als de entropie-orde. Psychologisch en cognitief gezien ervaren mensen tijd subjectief: aandacht, emotie en leeftijd kunnen de duur en het tempo van gebeurtenissen beïnvloeden.

Cultureel en taalkundig tonen zich temporaliteit in tijdsmarkeringen in talen (tijds- en aspectmarkering), evenals in kalenderstructuren en ritmes van samenlevingen. Historische tijd en persoonlijke tijd lopen vaak uiteen en raken verweven in verhalen, beleid en dagelijkse praktijken zoals werk, onderwijs en sociale planning.