plattektoniken

Plattektoniek is de wetenschappelijke theorie die stelt dat de lithosfeer van de aarde is opgedeeld in een aantal vaste platen die ten opzichte van elkaar bewegen. Deze platen bestaan uit de korst en het bovenste deel van de mantel en drijven boven de plastische aardmantel van de asthenosfeer. De bewegingen van deze platen verklaren veel aardbevingen, vulkanisme en de opbouw van gebergten.

Platen bewegen langs drie hoofdtypen grenzen: divergentie, convergentie en transform. Bij divergentie bewegen platen uit elkaar, vaak bij mid-oceanische ruggen waar nieuwe korst ontstaat. Bij convergentie bewegen platen naar elkaar toe; onder oceaanbodem kan subductie plaatsvinden, waardoor diepzeetroggen en vulkanische boogketens ontstaan, en bij continent-continent botsingen bergketens vormen. Transformgrenzen schuiven langs elkaar en veroorzaken vaak aardbevingen, zoals langs de San Andreasbreuk.

De bewegingen van platen worden gedreven door convectie in de mantel; aanvullende mechanis­mes zoals slab pull en ridge push versterken de beweging en sturen de plaatkomponenten aan. Mantelstromen verplaatsen warmte en materiaal, wat leidt tot voortdurende verplaatsing van de platen.

De gevolgen van plattektoniek zijn onder meer aardbevingen, vulkanisme, bergvorming en de vorming van oceaanbekkens. Daarnaast leveren bewijzen zoals paleomagnetisme en seafloor spreading, samen met gegevens over de leeftijd van oceanische korst en satellietmetingen, sterke ondersteuning voor de theorie.

Historische ontwikkeling: de theorie van continental drift werd in 1912 voorgesteld door Alfred Wegener; in de jaren zestig werd plate tectonics als synthese geformuleerd, gevoed door bewijzen uit seafloor spreading (Harry Hess), paleomagnetisme en de ontdekking van oceanische ruggen. De Wilson-cyclus beschrijft de opening en sluiting van oceanische bekken.