lexicalisatie

Lexicalisatie is een term uit de taalkunde die verwijst naar het proces waarbij een taalkundige uiting of constructie wordt vastgelegd als een zelfstandig lexem in de woordenschat. Het omvat zowel de creatie van nieuwe woorden (neologismen) als de consolidatie van zinswendingen, idiomen of vaste uitdrukkingen tot vaste, eenmaal gevestigde eenheden met een stabiele vorm en betekenis. Door lexicalisatie verandert een vorm van een flexibele of contextgebonden uiting in een item dat als aparte woorden of vaste collocaties wordt herkend en gebruikt.

Het begrip omvat meerdere mechanismen. Nieuwe woorden ontstaan door woordvorming, leenwoorden of afkortingen die in de loop der tijd als zelfstandige woorden functioneren. Ook zinsuitdrukkingen kunnen lexicaliseren: idiomen of vaste combinaties die als één unit worden opgeslagen en regelmatig voorkomen, zoals moderne voorbeelden die via media en internet zijn doorgebroken (bijv. selfie, emoji). Daarnaast kan semantische uitbreiding of verkleining plaatsvinden, waardoor het woord of de combinatie een bredere of smallere betekenis krijgt.

Lexicalisatie wordt vaak tegenover grammaticalisatie geplaatst. Bij grammaticalisatie verschuift de betekenis van een woord naar een grammaticale functie (bijv. een woord dat als marker dient), terwijl bij lexicalisatie een zelfstandig lexem of vaste uitdrukking ontstaat. In taalvariatie en geschiedenis speelt lexicalisatie een belangrijke rol bij taalverandering en bij lexicografie, omdat het bepaalt welke vormen als aparte woorden moeten worden opgenomen en hoe ze worden gespeld en vervoegd.

Zie ook grammaticalisatie, lexicon, neologismen, idiomen, lexicografie.