Zelfbeschikking

Zelfbeschikking is het principe dat groepen volken het recht hebben om hun politieke status en hun economische, sociale en culturele ontwikkeling zelf te bepalen. Het onderscheidt twee dimensies: interne zelfbeschikking (zelfbestuur en autonomie binnen de grenzen van een bestaande staat) en externe zelfbeschikking (het recht op onafhankelijkheid of afscheiding, onder bepaalde omstandigheden).

De rechtsbasis van zelfbeschikking ligt in de universale normen van het internationaal recht. Het VN-Handvest noemt zelfbeschikking als een centraal beginsel in de relatie tussen volkeren en staten. Het recht is verder uitgewerkt in mensenrechtendocumenten zoals het Internationaal Verdrag inzake Burger- en Politieke Rechten (ICCPR) en het Internationaal Verdrag inzake Economische, culturele en sociale rechten (ICESCR), die erkennen dat volken het recht hebben zichzelf te bepalen. In de praktijk is het recht op externe zelfbeschikking vooral historisch verbonden met dekolonisatie. Voor niet-koloniale samenlevingen is externe zelfbeschikking onder specifieke omstandigheden onderwerp van debat en jurisprudentie, terwijl interne zelfbeschikking bredere toepassing vindt via autonomie, federalisering of decentralisatie.

Mechanismen en praktijken van zelfbeschikking variëren. Ze omvatten verregaande autonomie of federalisering binnen een staat, constitutionele herzieningen, onderhandelingen, plebiscieten en, daar waar mogelijk, interne heraan­schikking van bevoegdheden. In de moderne praktijk worden plebiscieten en onderhandelingen vaak benut om na te gaan of een volk vrijwillig betrokken wil blijven bij de huidige staat of onafhankelijkheid nastreeft. Voorbeelden van praktijkgevallen uit de afgelopen decennia betreffen dekolonisatieprocessen, maar ook regio’s die autonomer zijn geworden of hebben gestreefd naar onafhankelijkheid.

Discussies over zelfbeschikking raken aan spanningen tussen het recht op zelfbeschikking en territoriale integriteit, de legitimiteit van afscheiding versus eenheidsrecht en de haalbaarheid van democratische zelfbeschikking onder internationale normen. De toepassing beweegt mee met politieke realiteit, conflicten en de evaluatie van mensenrechten en democratische participatie.