Rechtstatelijkheid

Rechtstatelijkheid, oftewel de rechtsstaat, is het beginsel dat overheid en staatsmacht gebonden zijn aan het recht en zich laten controleren door wetten, rechtsregels en rechterlijke beslissingen. De overheid mag enkel handelen op basis van en binnen de grenzen van algemeen verbindende regels; wetten en jurisprudentie beschermen fundamentele rechten en bieden rechtszekerheid.

Een rechtstatelijke orde kent toezicht en verantwoording: macht is verdeeld (scheiding der machten), rechtspraak is onafhankelijk, en publieke procedures waarborgen een eerlijk proces en gelijke behandeling. Burgers hebben toegang tot rechtsmiddelen en rechtsbescherming.

De kernwaarden omvatten de suprematie van de wet, proportionaliteit, rechtsstatelijkheid en gelijke behandeling, transparantie, en de verantwoorde uitoefening van bevoegdheden. Daarnaast dragen constitutionele normen, parlementaire democratie, en de invoering van internationale en Europese mensenrechten bij aan de rechtsstatelijkheid. In de Nederlandse context verwijst rechtstatelijkheid naar de combinatie van constitutionele tradities, onafhankelijke rechtspraak en naleving van Europese en internationale rechtsinstrumenten. Het fungeert als beoordelingskader voor overheidsbeleid en -handelen: in hoeverre voldoen maatregelen aan rechtsstatelijke vereisten?

Ten slotte zijn hedendaagse debatten over rechtstatelijkheid vaak gericht op balans tussen veiligheidsdoeleinden en vrijheidsrechten, de vormgeving van toezicht en aansprakelijkheid van de overheid, en de mate van onafhankelijk toezicht op de uitvoerende macht. Het concept blijft een leidraad in nationale rechtspolitiek en in de Europese rechtsstaat.