Leenstelsel

Leenstelsel, ook wel het feodale stelsel van leen- en vassalage, is een middeleeuws systeem van landbezit en bestuur waarin een heer land in leen gaf aan een vassal (leenman) in ruil voor loyaliteit en dienst. Het land bleef formeel eigendom van de heer; de leenman mocht het gebruiken en kon delen van het land in leen geven aan lagere vassalen. De kern was persoonlijke trouw en wederzijdse verplichtingen: de leenman leverde militaire dienst en kon advies of belastingen verschuldigd zijn; de heer bood bescherming, rechtspraak en toezicht op het land.

Het leenstelsel vormde de ruggengraat van bestuur en defensie in gebieden zonder een sterke centrale bureaucratie. Het stimuleerde de bouw van kastelen en adellijke heerlijkheden, en bepaalde het sociale veld van heer en horigen of vrije boeren. Door de hiërarchische structuren ontstond een net van lokale macht en loyaliteiten dat regionale stabiliteit kon bieden, maar ook afhankelijkheid en beperkte economische mobiliteit bevorderde.

In de Nederlandse geschiedenis komt het leenstelsel voor in de middeleeuwen en vroege moderne tijd, vooral op het platteland en in de relaties tussen adellijke grootgrondbezitters en dorpsgemeenschappen. In latere eeuwen verschoven de verhoudingen door monetarisering, centralisatie en juridische hervormingen: land en rechten werden vaker direct in geld vergoed of onder centraal bestuur geplaatst. Het proces begon in de late middeleeuwen en zette zich voort onder Bourgondische, Habsburgse en, later, republikeinse heerschappij. Het onderwerp blijft in historiografie onderwerp van debat: of het leenstelsel economische ontwikkeling belemmerde of stabiliteit bood.