rationallegaliteit

Rational-legaliteit, of rationeel-legaal gezag, is een vorm van legitimiteit waarbij macht wordt bekrachtigd door een systeem van regels en officiële posities. Hierbij wordt gezag uitgeoefend volgens vastgestelde wetten en procedures en door impersonale instituties in plaats van door persoonlijke kenmerken van leiders. Het moderne bureaucratische staatsapparaat is een hoofdvoorbeeld.

Ontstaan en theoretische achtergrond: de term is afkomstig van Max Weber, die rational-legaliteit onderscheidde van traditioneel en charismatisch gezag. Weber beschreef het als een van drie idealtypen van gezag, met rational-legaliteit als basis van de moderne staat, rechtsstatelijkheid en bureaucratische organisatie.

Kenmerkende elementen: hiërarchische bureaucratie, functionele specialisatie, schriftelijke regels, objectieve procedures, impersonale verhoudingen en verantwoording via toezicht en juridische mechanismen. Aanstellingen, bevorderingen en sancties hangen af van professionele competentie en naleving van regels.

Vergelijking en toepassingsgebieden: vergeleken met traditioneel gezag en charismatisch gezag, is rational-legaliteit gericht op universalistische normen en voorspelbaarheid. In de moderne staat en in internationale organisaties is dit type gezag de basis voor administratie, rechtspraak en regulering, maar ook in bedrijven en technocratische instellingen.

Kritiek en debat: voorstanders zien legitimiteit in het rechtsstatelijke kader en neutraliteit. Kritieken wijzen op bureaucratische inertie, overdaad aan regels, afstand van burgers en risico op technocratie. Met digitalisering en algorithmisering van besluitvorming krijgen vraagstukken rondom transparantie en democratische verantwoording extra aandacht.