proximiteitsmarkering

Proximiteitsmarkering is een taalkundig fenomeen waarbij talen de afstand van een referent tot de spreker of de gesprekspartner markeren. Het valt onder de ruimere categorie van de deictische of ruimtelijke markeringen en helpt bij het plaatsen van referenten in de fysieke of discoursentrein.

De markering gebeurt meestal via demonstratieven, zoals woorden die nabijheid aangeven (bijvoorbeeld dit, deze) versus afstand (dat, die). Daarnaast kunnen voornaamwoorden, bijvoeglijke naamwoorden of specifieke morfologische elementen in de grammatica worden gebruikt om nabijheid te signaleren. Sommige talen kennen aparte morfemen of clitics die op zelfstandige naamwoorden, werkwoorden of zinsdelen worden aangehecht om nabijheid of afstand uit te drukken.

Typologisch gezien vertonen talen verschillende systemen van proximiteitsmarkering. Veel talen hanteren een drieledige scheiding: nabij (proximaal), middelbaar en ver weg (distaal). Andere talen hebben uitgebreidere systemen met meerdere graden van afstand of combineren proximiteitsmarkering met tijd- of perspectiefmarkering. In sommige talen is de nabijheidsinformatie vooral lexicaal (via demonstratieven) beschikbaar, terwijl in andere talen ook grammaticale markeringen een belangrijke rol spelen. Daarnaast komt proximiteitsmarkering vaak voor in sign languages, waar nabijheid wordt aangestuurd door gebaarwijze of richting van wijzen.

Proximiteitsmarkering dient meerdere functies: het faciliteren van referentie en begrip, het sturen van de oriëntatie in de situatie en het ondersteunen van de structuur van het discours. Het is nauw verbonden met ander deictische systemen, zoals afstandsmarkering en personenspanning, en varieert sterk tussen talen en contexten. Zie ook deixis en demonstratieve systematiek.