galaksiler

Galaksiler, yıldızlar, gaz ve toz ile karanlık madde tarafından çekimsel olarak birbirine bağlı dev yapılardır. Gözlemlenebilir evrende milyarlarca yıldıza sahip dev galaksilerden, milyonlarca yıldıza sahip cüce galaksilere kadar geniş bir boyut ve kütle aralığı gösterirler. İçlerinde sıkça merkezi çekirdek, disk ve halolar gibi bileşenler bulunur.

Galaksiler morfolojik olarak başlıca spiral, eliptik ve düzensiz olarak sınıflandırılır. Spiral galaksiler disklerinde belirgin kollar ve çoğu zaman bar içerebilir; eliptik galaksiler ise yuvarlak ya da yumruksu biçimde, disk yapısı olmadan, daha eski yıldız nesillerine sahip görünür. Düzensiz galaksiler ise belirgin simetriye sahip değildirler ve genellikle şekil olarak düzensizdir.

Kökenleri ve evrimiyle ilgili kuramlar, erken evrende oluşan yoğunluk dalgalanmalarının çökmesiyle galaksilerin ortaya çıktığı yönündedir. Lambda-CDM kozmolojik modeli altında, galaksiler küçük yapıların zamanla birleşmesiyle büyür; gaz akışları, çarpışmalar ve geri besleme süreçleri (süpernovalar ya da aktif kara delikler tarafından salınan enerji) morfolojiyi ve yıldız üretimini şekillendirir.

Gözlemsel olarak, mesafeler kırmızıya kaydırma ölçümleriyle ve standart mumlar (Cepheid değişkenleri, Tip Ia süpernovalar) ile belirlenir. Galaksilerin dönüş eğrileri, karanlık madde varlığına dair güçlü kanıtlar sağlar. Büyük gök atlasları ve büyük anketler (örneğin Sloan Digital Sky Survey) galaksi sayılarını, morfolojiyi ve çevrelerini incelemek için temel verileri sunar.

Galaksiler evrenin büyük ölçekli yapısının temel birimlerini oluşturur. Yerel Grup’ta Milky Way, Andromeda (M31) ve Triangulum (M33) gibi üyeler bulunur; daha uzaktaki bölgelerde kümeler ve kozmik ağlar biçiminde dağılım gösterirler. Çalışmalar, evrende yıldız oluşumu ve kimyasal evrimin anlaşılmasında kilit rol oynar.