paradigmu

Paradygmat to koncepcja używana w naukach ścisłych i społecznych, odnosząca się do zestawu założeń, teorii, metod i standardów, które kształtują sposób prowadzenia badań i interpretowania zjawisk w danej dziedzinie. Dzięki niemu badacze posługują się wspólnym językiem i kryteriami oceniania dowodów. Paradygmat wyznacza granice problemów uznanych za istotne oraz dopuszczalne sposoby ich rozwiązania.

Termin ten zyskał znaczenie po pracach Thomasa Kuhna, który w The Structure of Scientific Revolutions (1962) opisał, jak nauki rozwijają się w cyklu „normalnej nauki” prowadzonej w ramach dominującego paradygmatu oraz nagłych przełomów naukowych, gdy pojawiają się anomalie. W wyniku takiego przełomu dominuje nowy paradygmat, a dotychczasowy zostaje odrzucony lub zrekonceptualizowany. Pojęcie to wprowadza także ideę niemożności pełnego porównania wyników między ramami rozumowania różnych paradygmatów.

Paradygmaty bywają obecne w wielu dziedzinach, od fizyki po ekonomię i nauki społeczne. W praktyce oznaczają one, że to, co stanowi prawdę lub dowód, zależy od przyjętej ramy teoretycznej. Przykłady klasyczne to przejście od geocentryzmu do heliocentryzmu, czy ewolucja w biologii, które w danym okresie stały się dominującymi.

Współczesne dyskusje o paradygmatach obejmują także krytykę samej idei, zwłaszcza zarzuty o nadmierne uproszczenia i polityzowanie nauki. W filozofii nauki rozwijają się koncepcje alternatywne, takie jak programy badań Lakatos, które opisują rozwój nauki nie w sensie jednego zastąpienia, lecz jako rywalizację i adaptację różnych ram badawczych.