Paradygmat

Paradygmat (z gr. paradeigma – przykład) to pojęcie używane w nauce i naukach społecznych do opisania zestawu założeń teoretycznych, metod badawczych i standardów praktyki uznawanych przez konkretną wspólnotę naukową w danym okresie. Pojęcie spopularyzował Thomas S. Kuhn w Struktura rewolucji naukowych (1962), gdzie wskazuje, że normalnie prowadzenie badań odbywa się w ramach obowiązującego paradygmatu, a kryzys prowadzi do rewolucyjnej zmiany w jego podstawach.

Cechy paradygmatu obejmują dominujące teorie, modele, narzędzia badawcze, obowiązujące metody i standardy dowodowe, a także typowe problemy i ich rozwiązania. Paradygmat ułatwia komunikację w społeczności naukowej i wyznacza, co liczy się jako wiarygodny dowód. Nie jest to pojedyncza teoria, lecz szeroki sposób postrzegania świata i prowadzenia badań.

Zmiana paradygmatu, czyli paradigma shift, to fundamentalna transformacja podstawowych pojęć i praktyk. Zachodzi zwykle po napotkaniu anomalii, których nie da się łatwo wyjaśnić w dotychczasowym paradygmacie, co prowadzi do kryzysu i przyjęcia nowego ramowego sposobu myślenia.

Przykłady: przejście od geocentryzmu do heliocentryzmu; rozwój mechaniki kwantowej i teorii względności; zmiany w dogłębnych założeniach psychologii i socjologii. W polskim i międzynarodowym użyciu paradygmat określa również ogólny zestaw zasad w danym obszarze, nie ograniczając się do nauk ścisłych.