utilitaryzm

Utilitaryzm to rodzina normatywnych teorii etycznych oceniających czyny według ich skutków w zakresie ogólnego szczęścia lub dobrobytu. Działanie jest uzasadnione moralnie, jeśli maksymalizuje łączną sumę dobra, często ujmowaną jako szczęście lub użyteczność.

Pochodzenie: związany z filozofią moralną Wielkiej Brytanii z przełomu XVIII i XIX wieku. Najważniejsze postaci to Jeremiasz Bentham i John Stuart Mill. Bentham formułował zasadę największego szczęścia i kładł nacisk na hedonistyczny wymiar przyjemności i cierpienia oraz na kalkulacyjny sposób oceny skutków (kalkulator użyteczności). Mill rozwinął myśl Benthasa, wprowadzając kryterium jakości przyjemności i odróżnił wyższe od niższych przyjemności; podkreślał także znaczenie reguł, które zwykle prowadzą do większego dobra niż pojedyncze czyny.

Główne nurty: czynowy utilitaryzm (ocenia każdy czyn według skutków) oraz regułowy utilitaryzm (ocenia zgodność z zasadami, które zwykle maksymalizują dobro). Czasem wyróżnia się także ujęcia bardziej specjalistyczne, np. utylitaryzm ukierunkowany na minimalizację cierpienia (negatywny), albo warianty uwzględniające prawa jednostki.

Wpływ i krytyka: teoria odgrywa istotną rolę w analizie polityk publicznych i ekonomii dobrobytu (koszt–korzyść). Krytycy podnoszą trudności w mierzeniu szczęścia, subiektywność ocen, problem sprawiedliwości i praw jednostki, a także możliwość uzasadniania poświęcania mniejszych grup dla większego ogółu.

Utilitaryzm pozostaje jedną z najważniejszych tradycji w etyce normatywnej, kładąc nacisk na skutki działań i równe rozważanie dobra wszystkich osób.