paradygmaty

Paradygmaty to zbiory założeń teoretycznych, metod badawczych, standardów rozumowania i praktyk uznawanych za obowiązujące w danej dziedzinie wiedzy. Służą one jako ramy interpretacyjne, które pomagają formułować pytania badawcze, określać, jakie obserwacje liczą się jako dowód, oraz jakie metody są akceptowalne.

Termin wywodzi się z teorii Thomasa Kuhna, który w 1962 roku wprowadził pojęcie paradygmatów w dziele Struktura rewolucji naukowych. Według Kuhna nauka prowadzi normalne badania w ramach obowiązującego paradygmatu; nagromadzenie anomalii prowadzi do kryzysu i ostatecznie do przełomu, gdy nowy paradygmat zastępuje stary — co Kuhn nazywa rewolucją naukową.

Paradygmaty pełnią funkcje selekcyjne: określają, które problemy są adresowalne, jakie dane są uznawane za istotne, jakie modele i narzędzia mogą być użyte. Dzięki temu badania są porównywalne wewnątrz danej wspólnoty naukowej, ale również ograniczają możliwość uznania innych podejść za równie sensowne.

Zmiana paradygmatu to skokowy proces, rzadziej liniowy. Typowe przykłady to przesunięcia w astronomii (od geocentryzmu do heliocentryzmu), fizyce (mechanika klasyczna do teorii względności i mechaniki kwantowej) oraz w biologii (darwinizm). Współcześnie pojęcie paradygmatów bywa rozszerzane i krytykowane; niekiedy łączy się je z pojęciami programów badawczych (Lakatos) lub traktuje w sposób bardziej pluralistyczny.

Paradygmaty znajdują również zastosowanie poza nauką przyrodniczą, w socjologii, pedagogice, zarządzaniu i innych dyscyplinach. Służą do opisu obowiązujących sposobów myślenia i działania w danej społeczności. Współczesne dyskusje je kwestionują i analizują ich wpływ na interpretacje danych, koszty i możliwości badań.