biyobelirteç

Biyobelirteç (biyomarker), bir hastalık veya biyolojik sürecin varlığını, seyrini veya tedaviye yanıtını gösteren ölçülebilir bir özelliktir. Biyobelirteçler kan, vücut sıvıları, doku örnekleri veya görüntüleme verileri gibi çeşitli biçimlerde ortaya çıkabilir ve klinik kararları desteklemek amacıyla kullanılır.

Biyobelirteçler çeşitli kategorilere ayrılır: tanısal biyobelirteçler hastalığı saptamak için kullanılır; prognoz biyobelirteçler hastalığın seyrini öngörür; prediktif biyobelirteçler belirli bir tedavinin başarısını tahmin eder; farmakodinamik veya tedavi yanıtını ölçen biyobelirteçler ise tedavinin etkinliğini izlemeye yarar. Ayrıca klinik çalışmalarda surrogate endpoint olarak, klinik sonuç yerine tedavi etkisini temsil eden göstergeler olarak da kullanılır.

Kullanım alanları geniştir; örnekler arasında troponin (kalp krizi tanısı), PSA (prostat kanseri riski ve izleme), HbA1c (diyabet kontrolü), BRCA1/2 mutasyonları (genetik risk), dolaşımdaki tümör DNA’sı (kanser izleminde) ve radyomik görüntüleme özellikleri (tedavi etkinliğinin değerlendirilmesi) bulunur. Biyobelirteçler, hastalık riskinin sınıflandırılması, erken teşhis, tedavi tercihi ve doz ayarlaması gibi karar süreçlerinde kullanılır.

Keşif ve doğrulama süreci; analitik doğrulama (ölçümün güvenilirliği), klinik doğrulama (belirli hastalıkla ilişkilendirme) ve klinik yararlılık (hasta sonuçlarını iyileştirme) adımlarını içerir. Düzenleyici otoriteler, biyobelirteçleri endüstriyel bağlamda onaylar ve bazı durumlarda tedaviye eşlik eden tanı aracısı olarak kullanır.

Sınırlılıklar arasında biyolojik varyasyon, ön-analitik koşullar, örnekleme baskısı ve popülasyon farklılıkları bulunur; standardizasyon ve tekrarlanabilirlik gereklidir. Ayrıca genetik veriler gibi biyolojik verilerin gizliliği ve adil kullanılmasına ilişkin etik konular da önemlidir.