türetilme

Türetilme, dilbilim bağlamında Türkçede yeni sözcükler üretme sürecini ifade eden bir kavramdır. Özellikle Türkçenin eklemeli yapısı göz önüne alındığında, türetilme genellikle kök ya da gövdeye ekler eklenerek yeni bir sözcük elde edilmesini kapsar. Bu süreç, sözcüğün kökenini değiştirebileceği gibi, çoğu zaman sözcüğün anlamını ve hatta sözcüğün sınıfını (isim, sıfat, fiil gibi) da değiştirebilir. Türkçede türetilme, ekler yoluyla yürütülen dilbilgisel üretimin ana araçlarından biridir.

Türetilmede kullanılan başlıca yöntemler arasında ekleme (derivasyon) vardır. Derivasyonla oluşan sözcükler çoğunlukla yeni bir anlam kazanır ve çoğu zaman yeni bir sözcük sınıfı oluşturur. Sık kullanılan türetme ekleri arasında -lik/-lik, -cilik/-çılık, -en/-enmek gibi çoğul veya nitelik belirten yapılar bulunur. Örneğin kitap + -lık → kitaplık (kitaplık/kitap dolabı), göz + -lük → gözlük (gözlükler, gözlük çerçevesi), temiz + -lik → temizlik (temizlik durumu). Ayrıca sev + -gi gibi köke yapışan eklerle soyut türetmeler de yapılır: sevgi (sev- kökünden türetilen duygusal kavram).

Türetilme, söz varlığını zenginleştirir ve çoğunlukla söz dizimindeki işleviyle ilişkilidir; bazı türetmeler fiilden isme, bazen ise isimden sıfattan türetim şeklindedir. Ayrıca sıfır türetme adı verilen, ek kullanmadan sınıf değiştirme ya da anlam genişletme de Türkçede yaygındır.

İlgili konular arasında türetim ile bileşikleşme arasındaki fark, türetimin morfolojik eklerle yeni anlam ve sınıf kazandırması, bileşikleşmenin ise iki bağımsız kökün bir araya gelerek yeni bir kelime oluşturması yer alır. Türetilme, Türkçenin kelime dağarcığını sürekli genişleten temel mekanizmalardan biridir.