optimallashtirishdir

Optimallashtirishdir — maqsad qilingan kriteriyalar bo‘yicha resurslardan eng samarali foydalanishni ta’minlaydigan jarayon. U maqsad funktsiyasi, chegaralar (cheklovlar) va qaror o‘zgaruvchilarini hisobga olgan holda eng yaxshi yechimni topishga intiladi.

Optimallashtirish odatda uchta asosiy qismdan iborat: maqsad funktsiyasi (ko‘rinishi yoki qiymati), cheklovlar (resurslar, talablar, o‘lchovlar) va qaror o‘zgaruvchilari (qilinadigan tanlovlar). Natijada mos keladigan chegara ichidagi eng yaxshi, yaʼni optimal yechim tanlanadi. Ko‘pincha narsa bir nechta o‘lchamli bo‘ladi, shuningdek, bir yoki bir nechta maqsadli optimallashtirish (ko‘p mezonli) ham mavjud bo‘ladi.

Turlari bo‘yicha eng keng tarqalgani: matematik optima- lallashtirish (aniq matematik modellarga tayangan), kombinatorik optimallashtirish (sonli yoki barqaror bo‘lmagan yechimlar bilan ishlaydi), qattiq (konveks/konveks bo‘lmagan) optimallashtirish, shuningdek ketma-ket va diskret turlar. Bu turlar ko‘p hollarda maxsus algoritmlar bilan ishlanadi.

Usullari orasida gradient metodlar, chiziqli dasturlash (linear programming), butun sonli dasturlash (integer programming), dinamika dasturlash, bo‘linish va cheklovlar bo‘yicha qadamlar (branch and bound), shiyratishli yo‘llar (simulated annealing), gensetik algoritmlar kabi yondashuvlar bor. Ko‘p hollarda yechimlar mos keluvchi hisoblash imkoniyatlariga qarab tanlanadi.

Qo‘llanilishi keng; ishlab chiqarish, logistika, transport, energetika, informatika va iqtisodiyot kabi sohalarda samaradorlikni oshirish uchun qo‘llanadi. Tarixi 20-asrda operatsion tadqiqotlar nomi ostida rivojlangan bo‘lib, fans sifatida keng mustahkam o‘rnashdi.