edilgenlik

Edilgenlik, Türkçe dilbilgisinde fiillerin edilgen (passive) kipini ifade eden bir yapı olarak tanımlanır. Edilgen cümlelerde özne, eylemi yapan aktör yerine eylemin etkisini alan nesne konumundadır; fail çoğu zaman belirtilmez veya “tarafından” ile gösterilir. Edilgenlik, eylemin gerçekleştiği ve sonucu üzerinde durulmak istendiği durumlarda kullanılır.

Yapısal olarak edilgenlik, fiil köküne uyumlu bir şekilde -ıl, -il, -ul veya -lü ekinin getirilmesiyle oluşan edilgen kökün, ardından ilgili kişi ve zaman eklerinin eklenmesiyle kurulur. Örneğin “yap-” köküne gelen -ıl- üzerinden “yapıl-” edilgen kökü türetilir. Şimdiki zaman için “yapılıyor”, geçmiş için “yapıldı”, gelecek için “yapılacak” biçimleri kullanılır. “Okumak” fiili için de benzer şekilde “okunmak” ve onun zaman ekleriyle ifadeler elde edilir. Edilgenlikte fiil çoğunlukla öznesiz veya fail belirtilmeden kullanılır.

Ayrıca edilgen cümlelerde fail ifade edilmek istendiğinde “tarafından” yapısı kullanılır. Örneğin “Kitap, Ahmet tarafından yazıldı.” veya “Haberler gazetede yayımlandı.” Bu kullanım, eylemi gerçekleştiren aktörün belirtilmesini sağlar ve haber dili ile bilimsel yazında sıkça görülebilir.

Kullanım amacı ve sınırlamaları açısından edlgenlik, olayın kim tarafından yapıldığı yerine olayın kendisine odaklanması gerektiğinde tercih edilir. Türkçede pek çok fiil edilgen yapıya uygundur; bazı fiiller için doğal bir edilgenlik formu oluşmayabilir veya anlam belirsizleşebilir. Edilgenlik, dilin sadeleştirilmiş ve nesne odaklı anlatımında önemli bir araçtır.