Orðhlutar

Orðhlutar, eða morphemes, eru minnsta byggingareining orða sem bera merkingu eða málfræðilegt hlutverk. Þeir eru grunnurinn að orðmyndun og beygingu í íslensku, og skiptast oft í tvo megin flokka: frjálsa orðhluta og bundna orðhluta. Frjálsir orðhlutar geta staðist sem sjálfstæð orð, eins og hús eða og, og geta því stáð fyrir sig í setningu. Bundnir orðhlutar geta hins vegar ekki staðist einir og þurfa að tengjast öðrum orðhluta; dæmi eru forskeyti eins og ó- sem breytir merkingu orðs, og viðskeyti sem bæta við eða breyta falli, tölu eða tíð.

Rót eða stofn veitir meginmerkingu orðs; viðskeyti og forskeyti hvetja til að mynda ný orð eða breyta orðgerð. Í íslensku eru fjölbreyttar gerðir af viðskeytum (t.d. endings) og forskeytum sem hagnast á í orðmyndun og beygingu. Nokkrar orðtengingar mynda samsetningar þar sem tveir eða fleiri orðhlutar renna saman í eitt orð.

Orðhlutar tengjast oft í þremur meginferlum: afleiðingu (derivation) sem myndar ný orð með nýrri merkingu eða flokkun; beygingu (inflection) sem breytir orðinu til að samsvara tíma, tölu, falli eða eign; og samsetningu (compounding) þar sem tvö eða fleiri rótirmynda nýtt orð. Til að greina orðhluta eru mörk milli þeirra oft skilgreind með stöðu í orðinu, merkingu og þess hvernig þau koma fram í mörkum orðasamlags eða beygingar.

Í málvísindum gegna orðhlutar lykilhlutverki við að útskýra byggingu málsins og lausn áformunar orðmynda í íslensku.