tovushlar

Tovushlar — inson tilining ovoz birliklari bo‘lib, fikr va ma’lumotni ifodalashda ishlatiladi. Tovushlar nafas chiqarish jarayoni va ovoz yo‘lini tashkil etuvchi organlar (glottis, til, til sirtlari, lablar, og‘iz bo‘shligi) yordamida hosil bo‘ladi. Ular quloq orqali eshitilib, tilshunoslikda tahlil qilinadi.

Tovushlar ikki asosiy guruhga bo‘linadi: vokallar va konsonantlar. Vokal tovushlar torayish bo‘lmagan yo‘l bilan chiqariladi; konsonantlar esa ovoz yo‘lida yo‘l-yo‘lakay to‘sqinlik yoki torayish orqali hosil bo‘ladi. Vokal tovushlar til holati (oldingi–orqa, balandlik: yuqori, o‘rtacha, past) va lablarning holatiga ko‘ra farqlanadi; konsonantlar esa o‘rni (labial, dantiy, tish yaqinidagi, alveolar, palatal, velar, glotal) va ishlab chiqarish usuli (ploziv, frikativ, nazal, lateral, vibrant) bo‘yicha tasniflanadi.

Tilshunoslikda muhim tushunchalardan biri — tovushlar fonemalar bo‘lib, til uchun ajraluvchi tovushlardir. Har bir fonema turli tovushlar bilan realizatsiya qilinishi mumkin, ammo fonemaning ma’nosi farqlanadi. Minimal juftliklar yordamida ajraluvchanlik ko‘rinadi: masalan, [t] va [d], [p] va [b] kabi juftliklar fonemalarning mavjudligini isbotlaydi.

Tovushlar tilshunoslikda ning amaliy qismidir: talaffuz, ohanglar, intonatsiya va aksent kabiNu ohangiy tizimlar bilan aloqada o‘rganiladi. Boshqa tomondan, yozuv tizimlari bilan bo‘lgan munosabatda ham o‘rniga ega: o‘zbek tilida yozuvlar tarix davomida o‘zgarib kelgan, 20-asr oxiridan boshlab kirilldan lotinga o‘tish keng tarqalgan, hozirda lotin alifbosidan foydalanish asosiy yo‘l hisoblanadi va tovushlar belgilari yozuv bilan mos ravishda belgilangan.