morfologiyasi

Morfologiya tilshunoslikning bo‘limi bo‘lib, so‘zlarning tarkibi, shakllanishi va ma’noni ifodalash usullarini o’rganadi. Uning markaziy mavzusi morfemlar — so‘zlarning eng kichik ma’noli birliklari — va ularning birikishi orqali paydo bo‘lgan yangi so‘zlar hisoblanadi. Morfemlar ildizlardan iborat bo‘lishi, prefikslar va sufikslar kabi affikslar bilan qo‘shilishi mumkin; ba’zan infikslar ham uchraydi.

Morfologiyada ikkita asosiy yo‘l: fleksiya (grammatik ma’nolarni ifodalash uchun morfemlar qo‘shilishi) va derivatsiya (yangi so‘zlar hosil qilish). Shuningdek, kompozitsiya (qo‘shma so‘zlar) va konversiya (so‘z turini o‘zgartirish) kabi jarayonlar ham mavjud. Morfologik tizimlar tillar bo‘yicha farq qiladi: isolatsiya (mustaqil so‘zlar ko‘p bo‘ladi), aglutinatsiya (ko‘p affikslar zanjiri), fusional (bir morfemda bir nechta grammatik ma’nolar ifodalanadi) va polysyntetik tillar.

Til tipologiyasida turli yondashuvlar mavjud. Masalan, ayrim tillarda affikslar zanjiri bilan so‘z hosil qilinadi (aglutinatsiya), boshqalarda morfemlar ichida ko‘p ma’no bir vaqtning o‘zida ifodalanadi (fusional). Ingliz tili ko‘proq fleksiya orqali o‘z grammatik shakllarini tashkil etadi, turk tili esa ko‘p suffixlar yordamida uzun morfem zanjirlarini yaratadi.

Morfologiya sintaksis bilan chuqur bog‘liq bo‘lib, so‘z shakllari gap tarkibini yasalashda muhim rol o‘ynaydi. Tilshunoslar morfologiyani tahlil qilish orqali so‘zlar yaratish qonuniyatlarini tushunishga intiladi.