tushunchalarni

Tushunchalar, yoki tushunchalar guruhini ifodalovchi “tushuncha” so‘zidan olingan, hayotda va bilimda mavjud bo‘lgan abstrakt, umumiy tasavvurlar bo‘lib, obyektlar, voqealar yoki aloqalar xususiyatlarini qisqa,qisqacha tavsiflaydi. Ular fikrlash, tasniflash, taxmin qilish, munosabatlar o‘rtasidagi aloqalarni ifodalash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Tushunchalar kognitiv fanlar, falsafa, tilshunoslik, ta’lim kabi sohalarda markaziy o‘rin tutadi va o‘zaro muloqotda ma’lumotlarni soddalashtirish hamda bilimlarni tarqatishda qulaylik yaratadi.

Tushunchalar turli turga bo‘linadi: konkret va abstrakt, sub’ektga yoki kontekstga qarab o‘zgaruvchan; empirik (ko‘rgazma orqali olingan) yoki nazariy (nazariya asosida qurilgan) tushunchalar bo‘lishi mumkin. Ular ham global bo‘lishi (haqiqiy hayotdan olingan keng tarqalgan tushunchalar) ham madaniyatga xos bo‘lishi mumkin. Tushunchalar odatda belgilangan ta’riflar orqali yoki misol (prototip) asosida tashkil etilishi mumkin; til va tiladagi kontekst ularning mazmunini boyitadi.

Rivojlanish jarayonida tushunchalarni to‘g‘ri shakllantirish o‘quv jarayonida muhimdir, chunki bu bilimlarning o‘zaro almashinuvi va yangi kontekstlarda qo‘llanilishini yaxshilaydi. Boshqa tomondan, belgilarning noaniqligi yoki madaniyatlararo farqlar tushunchalarning tushunishda chalkashliklar yuzaga kelishiga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, tushunchalarni o‘rganish tarkibiy model yaratish, kategoriyalash, va semantik tarmoqlarni o‘rganish kabi yo‘nalishlarda olib boriladi.

O‘zbek tilidagi manbalarda “tushunchalar” ta’limiy matnlarda, fanlar kurslarida asosiy tushuncha sifatida keltiriladi. Darsliklar, glossarilar va tashqi resurslar tushunchalarni aniqlash va mos tushunchalar o‘rtasidagi munosabatlarni ko‘rsatishda foydalidir.