aksiyologi

Aksiyoloji, değerlerin doğasını, değerlilik iddialarını ve değerliliğe ilişkin kriterleri inceleyen felsefi bir disiplindir. Değerin ne olduğu, bir şeyin neden değerli bulunduğu, eylemlerin, nesnelerin veya durumların değer taşıyıp taşımadığı gibi temel soruları ele alır. İçsel (bir şey kendi başına değerli) ile araçsal (amaçlara ulaşmayı sağlayan değer) değerler arasındaki farkı ortaya koyar; ayrıca ahlaki değerler, estetik değerler ve ekonomik/uzlaşım değerleri gibi alt alanları kapsar.

Kapsamı, Normatif aksiyoloji hangi değerlerin neye göre değerli olduklarını sorgular; Meta-aksiyoloji ise değer iddialarının doğası ve güvenilirlikleri üstüne sorular sorar; Uygulamalı aksiyoloji ise etik, siyaset felsefesi, hukuk, ekonomi ve çevre etiği gibi alanlarda değer ilkelerinin pratik kararları nasıl etkilediğini inceler.

Tarihsel kökeni antik felsefeye uzanır; terim ve program 19. yüzyılda belirginleşmiştir. Max Scheler’in değer hiyerarşisi ve değer türleriyle yaptığı çalışmalar önemli dönüm noktalarıdır; Nikolai Hartmann da değer kuramını geliştirmiştir. Kant’ın ahlâk felsefesi ve çeşitli etik yaklaşımlar da aksiyolojik tartışmalara belirgin katkılar sunmuştur.

Görüşler arasındaki temel tartışmalar, değerlerin nesnel mi yoksa öznel mi olduğu, içsel değerler ile araçsal değerler arasındaki ilişki ve çoklu değerlerin bir arada bulunup bulunamayacağıdır. Ayrıca kültürel farklılıklar, değer çoğulculuğu ve relativizm gibi konular da ele alınır.

Uygulama alanları arasında etik kuramları, estetik yargılar, hukuk ve politika felsefesi ile çevre, ekonomi ve iş etiği yer alır. Aksiyoloji, karar verme süreçlerinde hangi değerlerin ne ölçüde gözetileceğini belirlemeye yardımcı olur ve haklar, adalet ile refah gibi kavramların analizinde temel çerçeve sunar.